Aan dit boek werkte ik samen met ondermeer Jan Brokken, Youp van 't Hek en Paul Witteman

Het meisje dat naar de top klom

Ad Libitum

door Marieke van Willigen

'Dit is de gelukkigste periode in mijn leven,' constateert Emmy Verhey (66). Nog even en ze neemt afscheid van haar levensgezel waarmee ze bijna zestig jaar samenleefde– de viool. Emmy van de eerste streken tot de laatste noot.

Gejuich klinkt in Nederland, vanuit de kroegen en de huiskamers, want Nederland maakt de winnende goal tegen België. Precies op dat moment klinkt de oerschreeuw van een vrouw die aan het baren is. Gejuich en een schreeuw: baby Emmy wordt geboren. Het zal eens tijd worden. Drie dagen heeft moeder Josje gezwoegd en gewerkt, het was een zware bevalling. Maar nu is ze er, nummer drie op rij, het eerste zusje van de twee broers Hans en Gerard. Tederheid in de familie Verhey. Want daar in dat wiegje ligt een klein meisje dat niet veel kabaal maakt, maar gewoon een baby ligt te zijn. Emmy groeit de eerste zeven jaren van haar leven op in Amsterdam. Daarna verhuist ze met haar ouders en broers naar Leeuwarden omdat vader Gerard een betrekking krijgt als violist bij het Frysk Orkest.

begrafenis

Broertje Jean-Paul wordt geboren. Het blijkt een vrolijke en ondernemende jongen. Emmy en hij zijn een goede match, en dat moet je met familieleden maar net treffen. Maar het noodlot slaat toe. De kleine Jean-Paul loopt iedere dag met zijn vriendje naar de kleuterschool. Op een dag besluiten ze niet naar school te gaan. Ze willen naar het kanaal. De jongens zijn altijd al gefascineerd door dat kanaal, waar ze eigenlijk niet mogen komen. Het loopt gruwelijk mis. De kinderen raken te water, Jean-Pauls vriendje wordt nog net op tijd uit het water gevist, maar Jean-Paul verdrinkt. De familie Verhey is in rouw gedompeld. De zevenjarige Emmy mag direct na het vreselijke ongeluk logeren bij haar vriendin Marriëtte terwijl de familie de begrafenis voorbereidt. Zaterdagochtend zullen ze Jean-Paul begraven. Emmy moet die zaterdag eigenlijk naar school, samen met Marriëtte. 'Wil je gewoon naar gymles, of wil je naar de begrafenis?' vraagt haar moeder. Emmy heeft de keuze snel gemaakt. Liever bij dat drama vandaan blijven. “Dat was wijsheid, van mijn moeder, dat ze me de keuze liet.” zegt ze nu. Emmy gaat gewoon naar gym. Liever zoveel mogelijk alles gewoon.

muziek

Jean Paul laat een lege plek achter. Misschien dat haar vader zich daarom snel na de dood van zijn zoon op Emmy’s vioolloopbaan werpt. Misschien ook omdat hij iets in zijn dochter ziet, het was hem vast opgevallen hoe stil en intens ze luisterde naar de muziek en hoe ze de melodieën feilloos nazingt. Vooral naar het vioolconcert in D van Sibelius luistert het kind ademloos. De viool blijkt een gouden greep. Vader Gerard is verbijsterd over de snelheid en de kwaliteit van de muziek die zijn dochter uit de viool haalt. En Emmy? Die stopt niet meer met spelen, tot groot genoegen van haar vader. Zo wordt ze geen deel van het verdriet om haar broertje. De viool is als een soort bezwering voor haar familie en voor haarzelf. Er is nu eenmaal muziek op aarde is die erom vraagt om vertolkt te worden. En de viool is er, je kunt niet om haar heen, met haar krul en vier snaren. De G-snaar, donker en mysterieus, de D-snaar, melancholiek en onverwachts, de A-snaar, brutaal en verbindend en de E-snaar, hoog, vrolijk en lastig. Emmy speelt. Vader Gerard, tweede concertmeester van het Frysk Orkest, is in de wolken. Hij stort zich op het talent van zijn dochter, zodat hij niet hoeft te denken aan de lege plek van zijn overleden jongen, die nooit meer terug zal komen. Emmy's viool vangt de leegte van Jean-Paul op. 'De dood van Jean-Paul is het begin van mijn vioolcarrière' vat Emmy later samen. 'Misschien kwam de viool destijds een beetje voor hem in de plaats.'

Italië

Vader Gerard, die zijn dochter vioollessen geeft, ziet dat ze meer nodig heeft, zijn lessen zijn niet meer toereikend voor haar talent. Hij zoekt contact met Oskar Back, een begrip in de vioolwereld. Emmy moet voorspelen, en bij hoge uitzondering neemt de Hongaarse violist Emmy aan als leerling. Ze maakt voor het eerst kennis met hem in zijn grote donkere huis in de hoofdstad. Hij is in de zeventig, een oude man van wie één been is afgezet. Hij heeft altijd pijn, Emmy weet dat. Soms is hij ongeduldig met het kleine springerige meisje. De achtjarige Emmy vindt de lessen zwaar, al zal ze dat tegen niemand vertellen. Het duurt ook zo lang, van 11 tot half 2 met een theepauze van tien minuten. Hij is streng, soms verheft hij zijn stem tegen het meisje, dat eindeloos passages over moet doen. Zoals Paganini, hij vindt dat ze het nog niet gepassioneerd genoeg speelt. “Denk toch aan Italië!” roept hij. Emmy zet opnieuw in, op hoop van zegen. “Hoe zou Italië eruit zien?” vraagt ze zich licht paniekerig af. Ze durft het niet te vragen. Ze speelt opnieuw. Maar Gerard is trots op Emmy. De lessen gaan goed.

reizen

De lessen mogen zwaar zijn, Emmy wil ook werken aan haar doel: een beroemde violist worden. Niet dat ze ooit op het idee is gekomen dat ze iets anders zou kunnen worden, zoals dokter, advocaat of spion. Het is zij en de viool, een vanzelfsprekendheid. Als de lessen zijn afgelopen en de viool is opgeborgen, komt de terugweg. Die is altijd het leukst. Ze drinken een drankje, gaan nog even bij opa in Amsterdam langs. Omdat er geen snelweg is, rijden ze via Edam, over al die ronde bruggetjes, je gaat met je hoofd telkens bijna tegen het plafond. “Een soort achtbaan, maar dan echt,” herinnert Emmy zich. Soms rijden ze in een eigen auto, een andere keer rijden ze met iemand mee, omdat de auto kapot is. Emmy's ouders leven financieel voor de vuist weg. Er is genoeg cashflow, dat is het punt niet. Ook moeder Josje werkt - uitzonderlijk is in die tijd. Toch hebben ze vaak schulden, omdat ze hun uitgaven niet goed hebben gedoceerd. Dan komen er schuldeisers of deurwaarders langs. Haar ouders schieten onder de vensterbank en manen Emmy of haar broers om open te doen en de deurwaarders af te poeieren onder het motto dat haar ouders er niet zijn. Een paar dagen later is er ineens toch weer een auto. Emmy is gestopt zich af te vragen hoe dat dan kan. Ze hadden toch schulden? Nou ja, de auto is er, het zal wel.

kleine heidijurk

Je moet er wat voor over hebben, voor de viool. Het afzwemmen voor haar zwemdiploma schiet er bij in, omdat ze dan les heeft van Oscar Back. Vader Gerard heeft liever niet dat Emmy rolschaatst in verband met een mogelijke val. Ze rolschaatst wel, als hij uit het zicht is. Maar het is niet louter viool wat de klok slaat. Gerard leert dochter Emmy schaken, ze doet het regelmatig met haar vader of broers. Eens in de zoveel tijd geeft Gerard leiding aan operettes van ondermeer Johan Strauss . Emmy mag dan een bijrol spelen, in een kostuum, in een prachtige Dirndljurk, een soort Oostenrijks Kleine Heidijurkje. En ze gaat heel echt in de make-up. De operettes met haar vader vindt ze geweldig, ze ziet er naar uit. 'En de kwaliteit van de muziek was goed,' herinnert ze zich. Gerard is op dat moment in zijn element, als hij staat te dirigeren voor die enorme ploeg musici van koor en orkest. Emmy ziet dat. Ze voelt trots voor haar anders zo strenge vader.

Beethoven

Emmy is twaalf jaar. Voor het eerst zal ze samen met het Frysk Orkest een concert geven, de Havanaise van Saint Saëns. Gerard is bijna nog nerveuzer dan zij. Emmy beseft dat. Ze weet hoe hoog zijn verwachtingen zijn, na al die lessen van Oskar Back. In de zaal zitten kinderen van haar eigen leeftijd. Wat zullen ze ervan vinden? Ze mag niet falen nu, iedereen gelooft in haar. Ze trilt van de zenuwen , een gevoel dat ze later bij elk concert zal hebben. Ze concentreert zich op de muziek en speelt. Het stuk rolt zich vanzelf af, de muziek laat zich spelen. Tot de laatste noot. Even is het stil in de zaal. Dan breekt het applaus los, bijna zoals toen een goal werd gemaakt door het Nederlands elftal, ooit, twaalf jaar geleden. De mensen stoppen niet met klappen, er wordt 'Bravo!' geroepen. Emmy krijgt een staande ovatie. De reactie van het publiek valt over haar heen als een warme deken. Het is gelukt, ze heeft de mensen de muziek gegeven en ze blij gemaakt. Ze heeft aan de verwachtingen voldaan. Vader Gerard overstelpt haar met complimenten. Het concert is haar doorbraak. Vanaf dat moment is Emmy beroemd. “Ik werd Emmy Verhey,” zal ze later zeggen. Haar talent gaat over de tong. 'Een wonderkind,' noemen de mensen haar. Het verbaast Emmy. “Ik speel gewoon,” zegt ze soms, als mensen ernaar vragen. Eigenlijk wil ze geen wonderkind zijn, liever normaal, net als de rest. Ze geeft steeds vaker concerten, in mooie feeërieke concertjurken. De roem begint te wennen. Vaak ziet ze de verrukking van de mensen. Ze heeft met het publiek iets beleefd, ze heeft de mensen iets gegeven. “Dat je samen op een ander niveau komt, dat heeft iets magisch. Het maakt me gelukkig.” zegt ze. Of die keer toen ze het vioolconcert van Beethoven speelde. Alsof Beethoven zelf in de muziek was gekropen, in haar was gaan zitten. Bij de laatste noot weet ze: 'nu heb ik Beethoven helemaal begrepen. Ik voelde Beethoven onder mijn huid. Dit is wat Beethoven wil.'

jongens

Na haar doorbraak in Leeuwarden, is de ster van Emmy Verhey alleen maar rijzende. Dat betekent ook: nog meer studeren, nog meer druk op de ketel. Ze zit op de mulo (niet op het gymnasium, dat kon niet vanwege het zware viooltrainingsprogramma) maar komt daar nauwelijks. Altijd onderweg van en naar concerten en lessen. Haar familie is inmiddels verhuisd naar Arnhem, want dat is dichter bij Amsterdam voor de lessen. De tiener Emmy heeft er regelmatig genoeg van, van de viool, van het niet bij de klas horen, van het niet gewoon zijn. Haar vriendinnen gaan dansen en krijgen hun eerste kus in de fietsenhokken van school, wat ze uitgebreid en giechelend met elkaar bespreken, zij hoort de helft omdat ze weg moet. In de klas gaan ze naar feestjes, dat wil Emmy ook. Ze wil erbij zijn en het meemaken. Vanavond is er weer een concert. Er zitten jongens in de klas van wie ze vlinders in haar buik krijgt. Ze vindt het jammer dat ze niet vaker op school kan zijn, vanwege de klas, de roddels, de feesten en vooral de jongens. Emmy is dol op jongens. Als haar vader haar naar een concert brengt om Mozart of Beethoven te spelen, denkt ze aan haar klasgenoten die op dat moment op een schoolfeest zijn. Haar vriendinnen hebben het door. Op een dag komen twee vriendinnen thuis bij haar langs. Haar vader doet open, fronsend. 'Goedemiddag meneer,' zegt één van de vriendinnen monter, terwijl ze naar binnen stapt. Emmy legt haar viool in de kist en biedt ze thee aan. Maar de vriendinnen hebben een missie. “Vanavond is er een schoolfeest, en jij gaat mee.” kondigen ze aan. En ze fluisteren de namen van de jongens die zullen komen. Ze giechelen. Emmy twijfelt. Haar vader is er vast tegen.

“U vindt het toch wel goed, als Emmy vanavond meegaat?” vraagt één van haar vriendinnen vrolijk aan vader Gerard. Emmy zet zich schrap. Dit wordt een ‘nee’, let maar op. Haar andere vriendin zet een lieve blik op. Daar kan Gerard niet tegen, hij zwicht. Die avond gaat Emmy met haar vriendinnen zingen . Emmy kiest voor Harry Belafonte, ze heeft een plaat van hem. Het wordt een geweldig feest. Nog één zo'n feest volgt. Dan gaat ze naar het conservatorium, ze is dertien jaar.

David Oistrach

Er is geen ontkomen meer aan. De carrière van de jonge Emmy legt een steile weg omhoog af. Emmy hanteert het principe van 'go with the flow', van studeren en concerten geven, heimelijk verlangend naar een gewoon leven. Emmy is het begrip Emmy Verhey, of ze dat nu wil of niet. Ze komt in de finale van het Tsjaikovskiconcours en maakt daarmee geschiedenis als de jongste finalist ooit. Als ze, terug in Nederland, van de trap van het vliegtuig loopt, heeft de pers zich beneden onder het vliegtuig verzamelt. Ze schrijdt van de treden en ze realiseert zich: “Ik ben beroemd.” Dit is wat ze zich voorstelde van beroemd zijn - het is nu werkelijkheid geworden. Maar thuis wordt de druk van haar vader haar te veel. Ze wil uit huis en zoekt een kamer. De eerste uitvliegpoging wordt listig verijdeld. Vader Gerard heeft het er zwaar mee. Hij simuleert een nervous breakdown en moeder Josje belt Emmy: 'Het gaat niet goed met je vader. Kom alsjeblieft terug.' Emmy keert terug, want haar vader in de ellende storten, gaat haar toch te ver. Emmy richt haar pijlen op Oskar Backconcours. Als ze dat wint, kan ze naar Rusland, weg uit Nederland. Die escapepoging lukt. Ze zal in Moskou lessen krijgen van David Oistrach, haar grote voorbeeld. Gerard vindt het moeilijk. Zijn meisje vertrekt naar Rusland, ze zal weggaan. “Als het niet lukt, kom dan maar gewoon terug,” zegt hij op de luchthaven. Emmy knikt. Ze loopt langs de douane, haar vioolkist onder de arm. Nog een keer draait ze zich om en zwaait. Dan loopt ze door, vooruit, met haar viool de wijde wereld in.

uil

Vijftig jaar later. Emmy loopt met haar hond langs de Waal. Ze heeft een makkelijke jeans aan met een zwarte trui. Ze wandelt vaker langs de uiterwaarden, om na te denken, om het concert dat ze gaf te verwerken. Of het goed was, of het klopte, hoe de mensen de muziek vonden. Ze hoort de vogels en het ritmische geruis van de rivier. Dat maakt haar rustig. Vooral de roep van de uil vindt ze mooi. Ze staat stil om te luisteren of de uil er is, soms is hij in de buurt, soms niet. De hond rent vooruit. Voor het eerst is haar leven in rustiger vaarwater gekomen. Ze moest er aan wennen, na vijftig jaar, maar ze krijgt de smaak te pakken. Er waren liefdes. Sommigen liepen spaak, haar grote liefde Paul stierf. Hij gaf haar de Stradivarius, de viool die bij haar paste, de viool van liefde. Intens verdriet, ze mist Paul nog elke dag. Sowieso een partner, al is het evengoed lekker rustig zonder. 'Het is veel leuker om iets te delen, dan in je eentje' vindt ze. Emmy werd moeder. Ze vond na Paul een nieuwe liefde, met wie ze de rivier overtrok. De liefde hield geen stand. Ze trok weer de rivier over, terug binnen de oude vesting van Zaltbommel aan de overkant, in haar eeuwenoude huis. Haar viool bracht haar een aaneenschakeling van hoogtepunten, haar roem snelde vooruit. 'De grootste violist die Nederland ooit heeft gekend,' juicht een fan op Youtube. Hij heeft een compilatie gemaakt van alle Emmy Verheyhighlights, en dat zijn er veel. Ergens anders meldt een bewonderende journalist: “Nooit heeft Emmy Verhey ook maar één valse noot gespeeld.” Dat er ook een reeks pijnlijke blessures waren, RSI en allerlei andere violistenkwalen, staat er niet bij. De grote hond springt om de kleine violist heen. Hij is niet aangelijnd, het is niet nodig. Emmy hoeft maar een kick te geven en hij is weer terug. Ze heeft altijd dieren om zich heen, vooral katten en honden. 'Als je eenmaal een nest kittens ziet, wil je ze allemaal,' verklaart ze. Ze vertelt over haar leven. Rustig, nadenkend. 'Meer overleven dan leven,' blikt ze terug. 'Eigenlijk vind ik het nu de leukste tijd van mijn leven.' Over een paar maanden gaat de vioolkist definitief dicht. Een 'beetje spelen' is er niet bij, Emmy houdt niet van half werk, alleen van topniveau. Ze heeft er zin in. Ze somt op wat ze allemaal wil doen zonder de viool. Naar Frankrijk gaan, misschien naar Santiago de Compostella wandelen, met vrienden eten, nieuwe muzieksoorten ontdekken, ballet. Ze zit zelf op ballet en haar dochter en kleindochter ook, ze geniet enorm van de voorstellingen. Nooit zal ze meer met Kerst in koude kerken spelen, met de verwarming wegens bezuinigingen op nul. De strijkstok wordt afgedraaid, de Guarneri gaat terug in de kist. Die prachtige Italiaanse viool wordt vast wel weer door een andere violist bespeeld. Maar niet meer door Emmy Verhey. Die is op dat moment andere dingen aan het doen.

Dit verhaal is tot stand gekomen door gesprekken met Emmy Verhey en diverse gearchiveerde bronnen