DNA van de mensheid te koop

(Quest Gezond, september 2009)

DNA van de mensheid te koop
tekst: Marieke van Willigen
Het geheim van menselijke DNA ontdekken en dat voor goud verkopen. Dat is wat de wetenschapper Craig Venter wilde. Op het moment zeilt hij met zijn ultra luxe jacht over de oceaan, af op zoek naar DNA in zeebacterieën. Is Venter een ordinaire geldwolf of een briljante geleerde?

“Ik ga als eerste het menselijk genoom in kaart brengen!” roept de brallerige microbioloog Craig Venter ruim tien jaar geleden tegen een groep andere microbiologen. “Tuurlijk,” knikken de gewetensvolle wetenschappers En ze denken: : Hij bluft.” Ze buigen zich weer over hun microscopen zonder zich zorgen te maken over die rucksichlose surfer uit Califonië die bijklust in de wetenschap. Venter is een a-typische wetenschapper, met een grote mond, een protserige levensstijl en bovendien een opvallende voorliefde voor geld. Hij blufte niet. “Iedereen in het vak heeft Venter onderschat”, zegt jaren later professor Van Ommen, voorzitter van HUGO, het internationale genoomonderzoekscentrum. De scepsis van Venters collega's is niet helemaal verwonderlijk.

Venter doet dierproeven

Craig Venter (1946) is niet bepaald het braafste jongetje van de klas. Hij is luidruchtig en brutaal, maar haalt goede cijfers. In San Fransisco hangt hij na schooltijd de blits uit op de surfplank. Van huiswerk komt niet veel terecht. Zonder diploma zwaait hij uiteindelijk af en gaat als soldaat vechten in Vietnam. Hij moet in dienst als hospik, een soort legerverpleegkundige. Als de gewonden verpleegd zijn, gaat Venter experimenteren met dieren. Hij bedruppelt de dieren met adrenaline die hij uit het veldhospitaal heeft bemachtigd. Hij wil kijken hoe de dieren op de toegediende adrenaline reageren. Tussen de gewonden en vechtpartijen in Vietnam, ziet Venter het licht. Hij wil de wereld versteld doen staan met een ontdekking die de mensheid op haar grondvesten zal doen trillen. Wat voor ontdekking dat is, weet hij nog niet precies, maar er beginnen zich wel vage contouren in zijn hoofd af te tekenen. Bovendien wil hij rijk worden, steenrijk. Venter gaat na de oorlog terug naar de middelbare school, haalt binnen no time zijn diploma en legt zich toe op een studie biochemie. Venter, mogelijk gedreven door zelfkennis, promoveert niet lang daarna op één van de stoffen die hyperactiviteit veroorzaken: adrenalinereceptoren. En na zijn promotie raakt Venter pas echt op dreef.

Microbioloog schiet DNA kapot

Venters mededeling dat hij de volledige menselijke DNA in kaart gaat brengen, slaat in als een bom. Internationale genetici zijn net bijeen tijdens een conferentie in New York, als Venter zijn voornemen met veel bombarie kenbaar maakt. “Het is amoreel,” roept een professor. “Het zal zo'n vaart niet lopen, “ sust een andere collega. ““Hij redt het niet,” hoopt een derde. Maar Venter, die nooit onder stoelen of banken heeft gestoken dat hij grof geld wil verdienen met zijn onderzoeksresultaten, gaat door. Zo begint de wedloop tussen Venter en de onderzoeksgroep HUGO. Het ene onderzoek wordt betaald uit Venters zak, het andere door de belastingbetaler. Venter heeft er alle belang bij om het onderzoek als eerste af te hebben, zodat hij een patent kan aanvragen op de volledige atlas van het menselijk lichaam. Lucratief, want alle dokters en farmaceuten willen weten hoe die kaart eruit ziet, zodat ze ziektes kunnen voorkomen en bestrijden. Venter ruikt geld. De wedstrijd tussen de commerciële en de reguliere wetenschap staat op scherp. Maar Venter heeft een troef achter de hand, die zijn collega-microbiologen niet hebben.
Venter heeft namelijk de zogenaamde 'shotgunmethode' bedacht. Die methode lijkt op het eerste gezicht simpel: Hij schiet het menselijk DNA uit elkaar om het later weer door een computer in elkaar te laten puzzelen. Dat zit zo: Het menselijk genoom is een heel dun, meterslang draadje dat in iedere cel van ons lichaam zit. Op dat draadje zitten zo'n zes miljard moleculen die genoemd zijn naar de vier letters A, G, T en C, in een steeds veranderende volgorde. Dit samen vormt het DNA. Dat DNA bestaat uit veel letters, een simpele darmbacterie heeft er al 5 miljoen, evenveel als een flinke encyclopedie. Tot dusver probeerden genetici deze 'encyclopedie' te ontcijferen door steeds blokken van 500 letters te analyseren, soort alinea's van DNA, en die losse alinea's weer in de juiste volgorde aan elkaar te puzzelen tot je de complete DNA-volgorde hebt. Dit is is een precieze, maar tijdrovende methode. Venter kiest voor grof geschut. Hij neemt tien exemplaren van eenzelfde DNA boek, en 'schiet' die in stukjes van 500 letters. Elk exemplaar knipt hij een beetje anders. Hij laat de computer vervolgens de verschillende lettervolgorden registreren, en vraagt hem de volgordes met overlap weer te geven. Met behulp van de overlap weet hij welke stukken DNA aan elkaar passen.

DNA-patent blokkeert wetenschappelijk onderzoek

De andere wetenschappers zitten ondertussen niet stil. Ze zetten zich met vereende krachten in om het onderzoek eerder af te ronden dan Craig Venter, want als Venter wint, heeft hij alleenrecht op menselijk DNA en dus op menselijke ziektes. Venter heeft namelijk al aangekondigd een octrooi aan te gaan vragen op zijn ontdekte DNA's. Zijn collega's zijn woedend over Venters schaamteloze ambitie om een patent aan te vragen op zijn gevonden DNA- materiaal. “Genen bestaan al miljarden jaren. Dat je DNA-materiaal met behulp van techniek in kaart brengt, betekent dat je iets hebt ontdekt, niet dat je iets hebt uitgevonden”, is een veel gehoorde kritiek. Ook vindt genonderzoekscentrum HUGO dat Venter belangrijk wetenschappelijk onderzoek blokkeert door middels patenten menselijke genoominformatie geheim te houden. “Ik moet wel,” pareert Venter: “anders zullen farmaceuten nooit geneesmiddelen tegen ziektes of medische tests ontwikkelen vanuit de ontdekte DNA-sequenties.” Hij sust: “onder bepaalde voorwaarden mogen geleerden wel in mijn databestand kijken.” En als de kritiek nog niet verstomd dekt hij verder toe: “Jullie mogen bijna alle uitkomsten zien, ik hou maar een paar honderd genomen voor mezelf.” Dat klinkt grootmoedig. Maar welke genomen houdt hij voor zichzelf? Die genoomsequenties waaruit te lezen valt waar je aan zult sterven?

Onderzoeker ontdekt Alzheimergen bij zichzelf

Craig Venter ligt niet wakker van de ladingen kritiek die hij over zich heen krijgt. Met zevenmijlslaarzen banjert hij door het menselijk DNA. Als het aan hem ligt wordt er binnenkort geen kind meer als een tabula rasa geboren, ieders genenpakket kan in kaart gebracht worden, inclusief sluimerende ziektes. Zo ontdekt hij zelf dat dat er in zijn genen een aanleg tot Alzheimer in zijn genen verstopt zit. Dat is tegen het zere been van de levensgenieter. Hij slikt preventief pillen tegen de dreigende kindsheid. Met zijn commerciële en competitieve aanpak van het menselijk genoom, maakt Venter weinig vrienden. Koortsachtig wordt door beide kampen gewerkt aan de kaart van het menselijk DNA, het commerciële kamp volgens de grofstoffelijke shotgunmethode, het gesubsidieerde kamp door de precieze puzzelaarsmethode. Venter lijkt aan kop te lopen. Hij jut zijn medewerkers op: ”Als we in dit tempo doorgaan, zijn we in 2010 nog niet klaar.” Om de vaart erin te houden, richt hij samen met het instrumentenbedrijf Perkin-Elmer de Celera Genomics Corporation op. Zo kan hij 24 uur lang zijn 230 machines laten stampen. Die machines zijn alleen maar bezig om miljarden stukjes DNA te herrangschikken en in kaart te brengen. Het lijkt er somber uit te zien voor de concurrerende wetenschappers, die zich ook nog eens bezig moeten houden met onderwijs en ander aanpalend onderzoek. Na een voor beide partijen zenuwslopende nek-aan-nekrace eindigen de twee partijen in 2000 tegelijk. Venter kan mogelijke draconische plannen dus niet tot uitvoer brengen, hoewel hij deze plannen zelf in alle toonaarden ontkent. Hij beweert de medische wetenschap juist te hebben willen helpen door menselijk DNA in kaart te brengen. Al heeft dit megaproject de wetenschapper-zakenman misschien niet het bedrag aan geld opgeleverd wat hij hoopte, windeieren heeft het hem ook niet gelegd. Als je Craig Venter vandaag de dag een half miljoen dollar overmaakt, krijg je een keurig CD-rommetje thuisgestuurd met je complete DNA materiaal. Kassa.

Craig Venter speelt voor God

Hoewel het Craig Venter niet lukte om beslag te leggen op het totale menselijke DNA, laat hij zich niet uit het veld slaan. Zijn nieuwe doel: zelf een bacterie maken. “Denkt Venter soms dat hij God is?” briest de wereld. Leven maken uit niets, dat is tot nu toe nog niemand gelukt. Venters internationale vakbroeders uit de microbiologie weten inmiddels dat ze hun controversiële collega serieus moeten nemen. Sommigen hopen dat hij deze 'jongensdroom' waar gaat maken, anderen twijfelen ernstig of hij ook een núttige bacterie kan maken die zichzelf kan voortplanten. Een paar jaar later lukt het Venter opnieuw: Hij heeft een minibacterie gemaakt die mee kan helpen om milieuverontreiniging op te ruimen. De wereld staat opnieuw perplex.
Inmiddels in Craig Venter de zestig gepasseerd. Hij heeft zijn bedrijf Celera ingeruild voor de Craig Venter Institute. Hij heeft van zijn hobby zijn beroep gemaakt en schuimt momenteel met zijn luxe zeiljacht de oceanen af om DNA op te vissen. Venter, die nog nooit een seconde aan zichzelf heeft getwijfeld, laat zich inspireren door Darwin. De Britse Challenger Expeditie leverde destijds 5000 diersoorten op. Venter heeft zichzelf ten doel gesteld om er tijdens deze expeditie achter te komen hoeveel bacteriesoorten er in de oceaan zitten. Een onbegonnen werk, waarbij het zoeken van een speld in een hooiberg in het niet valt. Maar Venter heeft al vaker bewezen dat een koe wel degelijk een haas kan vangen. Wat de mens Venter bezield, is vooralsnog onduidelijk. Is het de hang naar roem? Bekend is dat hij meerdere malen persoonlijk in Zweden heeft geleurd om de Nobelprijs. Is het geldzucht? Bewijsdrang? Machtswellust? Megalomanie? Of is hij domweg briljant? Wat we in ieder geval zeker weten is dat deze steenrijke Amerikaan wetenschappelijk ijzer met commerciële handen kan breken. En dat doet tot nu toe niemand hem na.


Sites:
http://www.jcvi.org/ Site van de Craig Venter Institute
http://www.pbs.org/kcet/wiredscience/video/289-craig_venter.html:
interview met Craig Venter op zijn zeiljacht

Boeken:

J. Craig Venter: A Life Decoded: My Genome: My Life. Autobiografy. Tikkeltje arrogant en slecht geschreven, maar wel interessant.

DVD:
Hitlers Beulen: Documentaire met biografieën over Hitlers wrede handlangers, waaronder de kamparts Joseph Mengele

kaders


Kader 1
Satanische wetenschappers die het met het wetenschappelijke doel, de experimentele middelen of met de gevolgen van het wetenschappelijk onderzoek niet zo nauw nemen.
Joseph Mengele, ook wel 'Engel des doods' genoemd.
Deed onverdoofd medische experimenten op gevangenen uit één van de vernietigingskampen. Liet ook gevangenen doden om hun lijken te kunnen onderzoeken. Werd vooral bekend om zijn 'onderzoeken' bij één-eiige tweelingen.
Sigmund Rascher, collega van Mengele. Deed medische experimenten in concentratiekamp Dachau. Hij liet gevangenen tegen hun wil medicijnen slikken en meedoen aan malariaexperimenten. 1/3'de van de deelnemers overleed aan de gevolgen. Rascher vond ook de zogenaamde cyanidecapsule uit, een pil die met één beet je dood veroorzaakt. Ironisch genoeg heeft de hele familie Himmler op deze manier zelfmoord gepleegd.
Shiri Ishii
Microbioloog en arts, die in de jaren '30 gruwelijke experimenten deed ten bate van het Japanse leger: Vivisectie op levende mensen inclusief zwangere vrouwen, amputatie van lichaamsdelen om ze weer aan andere lichaamsdelen vast te maken, testen met vlammenwerpers en granaten op mensen, inspuiten van ziektekiemen en het bestuderen van het verloop van de ziekte syfillus door middel van verkrachting.
Robbert Oppenheimer, kernfysicus. Stond aan het hoofd van het Manhattan Project, dat de atoombom uitvond. Nam zelf overigens afstand van het resultaat.
Alfred Nobel, bijnaam “Handelaar in de Dood”
Vond de kogel uit door dynamiet met nitroglycerine te combineren. Die uitvinding veroorzaakte in de experimenteerfase de dood van zijn broer en een aantal medewerkers.
Johan Conrad Dippel, bewoner van Kasteel Frankenstein.
Het is onbekend wat voor duistere experimenten hij precies uitvoerde, maar in ieder geval deed hij veel lugubere proeven met lijken. De kleur 'Pruisisch blauw' die nog steeds veelvuldig door kunstenaars wordt gebruikt, staat op Dippels naam: het is een secuur mengsel van een bepaalde olie en verpulverd (mensen?)bot. Diende ter inspiratie voor Shelley's boek “Frankenstein.”

Kader 2

Fataal wetenschappelijk experiment: De killerbee.
Hoe het experimenteren met levende wezens uit de hand kan lopen, bewijst de killerbee.
Deze bij is uit een duister laboratorium diep in de jungle ontsnapt. Hij was het resultaat van een proef van wetenschappers die een bij probeerden te kweken die meer honing maakte dan 'normale' bijen. De killerbee is extreem agressief, alles kan hem boos maken. Als je hem doodslaat, verspreidt hij een zoete geur waar zijn volksgenoten op af komen. Die storten zich op degene die de zoete geur bij zich draagt en dat is meestal de bijendoder. Normale bijen achtervolgen je tot 60 meter, killerbees doen dat tot een halve kilometer. Alle andere bijenvolken die ze tegenkomen, verdrijven ze. Ze hebben inmiddels vanuit Zuid Amerika Las Vegas bereikt, en ze rukken nog steeds op. Killerbees hebben al duizenden mensen gedood. Alleen al in Venezuela doodden killerbees binnen een jaar honderd mensen.

Kader 3

De fruitvlieg
Is het meest genetisch gemanipuleerde diertje ter wereld. Omdat hij zich zo snel vermenigvuldigt, is hij geschikt voor genetisch experimenten: binnen een paar dagen kun je zien wat je medische proef voor gevolgen heeft voor duizenden nakomelingen. Zo zie je in een fruitvliegjeslaboratorium vreemde families rondvliegen: met gekrulde vleugeltjes, extra antennes op de kop en rare haartjes. Wat genetische experimenten met fruitvliegjes zeggen over 'hoger' DNA-onderzoek? Omdat alle levend wezen waarschijnlijk dezelfde oorsprong heeft, kun je uit de opbouw van het DNA van de fruitvlieg alles te weten komen over de basisopbouw van alle andere DNA. De fruitvlieg vormt dus een belangrijke basis voor alle verdere DNA onderzoek.

Kader 4

Wie is de baas van je operatief verwijderde organen?
Dat vroeg de zakenman John Moore uit Seattle zich in 1976 ook af, toen hij erachter kwam dat arsten wetenschappelijk onderzoek hadden gedaan met zijn milt. Zijn milt was operatief verwijderd omdat hij leed aan leukemie. Onder het motto:”Het is míjn milt,” stapte Moore naar de rechter. Hij verloor de rechtzaak.

Kader 5
DNA van onbekende stammen
Geïsoleerde stammen zijn van oudsher geliefd bij genwetenschappers. Onderzoekers struinen de hele wereld af op zoek naar interessante menselijke genen. Zo viel een 26-jarige vrouw uit een Panamese indianenstam in de handen van genonderzoekers. Haar cellen zouden bijzondere antivirale eigenschappen hebben. Er werden bloedcellen van haar meegenomen, en het Amerikaanse ministerie van Handel deed (evenals Craig Venter) een aanvraag op een patent op deze cellen. Dat ging de Amerikaanse overheid te ver. De DNA-lijn is inmiddels weer aan de indianenstam terug gegeven.

Kader 6

Menselijke kloon
Volgens verschillende bronnen wordt dit jaar nog de eerste gekloonde mens geboren. Vruchtbaarheidsspecialist Panayiotos Zavos maakte verschillende klonen uit drie overleden mensen, waaronder een meisje van tien dat omkwam bij een ongeluk. Hij bracht de klonen in bij vier vrouwen. De eerste poging om de gekloonde embryo's zich te laten ontwikkelen is mislukt, maar de tweede poging is al in een vergevorderd stadium. Zavos heeft zijn vruchtbaarheidslaboratorium op een geheime plek, vermoedelijk ergens in het Midden Oosten.